Istota ryzyka kredytowego i sposoby jego ograniczania

Przed wyjaśnieniem pojęcia ryzyka kredytowego wydaje się konieczne podanie ogólnego pojęcia ryzyka. Według definicji Roberta Pattersona¹ ryzyko to niebezpieczeństwo wystąpienia w przyszłości niekorzystnego zjawiska. Można sobie z nim radzić przez wyliczanie prawdopodobieństwa – na podstawie wydarzeń z przeszłości lub obliczeń statystycznych dla dużych populacji – w przeciwieństwie do niepewności, której nie da się przewidzieć, ponieważ nie stworzono techniki, mogącej radzić sobie z chaosem.²

Ryzyko definiowane jest przy założeniu, że nie jest możliwe dokładne przewidzenie przyszłości ( to znaczy prognozy są z natury niepewne i do tego są zawsze nieprawdziwe ). Natomiast tym, co Absorbuje uwagę bankowca, jest ryzyko gorszych wyników lub szkodliwe skutki zjawisk.

Natomiast jako ryzyko kredytowe – Credit Risk – Patterson określa ryzyko wystąpienia sytuacji, w której kredytobiorca nie spłaci kredytu zgodnie z ustaleniami lub strona transakcji nie wywiąże się ze zobowiązania do spłaty.

Ryzyko kredytowe można podzielić na cztery typy:

• ryzyko spłaty – kredytobiorca nie spłaca kwoty głównej i odsetek kredytu

• ryzyko gwarancyjne – gwarant nie wywiązuje się z wypłaty żądanej gwarancji

• ryzyko terminowe – kontrahent w kontrakcie terminowym, lub na instrumenty pochodne, staje się niewypłacalny przed terminem rozliczenia i nie płaci, zaś strona wywiązująca się z umowy osiągnęłaby zyski z transakcji, gdyby ta została pomyślnie zrealizowana

• ryzyko rozliczenia – kontrahent w transakcji płatności nie dotrzymuje swojej części umowy ( przy założeniu, że nie stosowano płatności przy odbiorze )³

• Ryzyko kredytowe może wiązać się także z obniżką cen rynkowych, na przykład, gdy gorsza pozycja w klasyfikacji kredytowej spowoduje spadek wartości waloru. Jest ono immanentną cechą działalności gospodarczej, kiedy to strony ponoszą ryzyko nieotrzymania warunku zapłaty.

Kryzys kredytów i ocena ryzykaa wielki kryzys w USA

Jak duże ryzyko dla banku powoduje prowadzenie działalności kredytowej, wynika z analizy przyczyn kryzysów bankowych. Kryzysy mające miejsce m. in. w USA, krajach skandynawskich czy Japonii, często były następstwem, mających podobną przyczynę, niewypłacalności na większą skalę dłużników banku.⁴ Ryzyko kredytowe wynika bowiem z istoty gospodarki rynkowej, w której pewna liczba przedsiębiorstw upada, zaś w ich miejsce powstają nowe organizacje gospodarcze, zapełniające lukę powstałą na rynku.

W większości banków komercyjnych ryzyko kredytowe stanowi największe źródło ryzyka, chociaż wraz z kształtowaniem się lub ugruntowaniem tendencji do pomijania banku jako pośrednika w przepływach funduszy, ryzyko to ustępuje miejsca ryzyku rynkowemu.

Mówiąc krótko, ryzyko kredytowe jest rozumiane jako ryzyko zwrotności kredytu i należnych odsetek. Z ryzykiem wiąże się możliwość poniesienia straty, ale również możliwość osiągnięcia zysku. Lecz ryzyko jest nieodłącznym elementem działalności bankowej. Nie można go całkowicie wyeliminować, a jedynie ograniczyć. W oczekiwaniu na wyższy zysk podejmuje się większe ryzyko, choć taka praktyka nie przystaje do zasad bezpieczeństwa działalności bankowej. Robert Patterson trafnie ujął tę prawdę w jednej ze swych zasad bankowych:

„Ryzyko kredytowe jest zawsze obecne w życiu bankowca. Najpierw, kiedy je mierzy, następnie kiedy je przejmuje, odrzuca, przerzuca na innych lub się przed nim zabezpiecza. Za kształtowanie ryzyka bankowiec dostaje pensję”.⁵

Bankowcy mogą natomiast mówić o profesjonalizmie i wynagrodzeniach tylko wtedy, gdy ich straty kredytowe mieszczą się w granicach możliwych do zaakceptowania. Patrząc realnie, nie można oczekiwać oczywiście, że w wyniku prowadzonej akcji kredytowej nie będzie się miało do czynienia z ryzykiem lub stratami. Praca bankowca polega na tym, aby je minimalizować.

Jak pokazuje praktyka bankowa, wystąpienie wysokiego ryzyka i utrata kredytu są rezultatem, między innymi, błędnej oceny zdolności kredytowej przez bank. Dlatego do naczelnych zadań banku należy ograniczanie ryzyka kredytowego właśnie i przede wszystkim na etapie rozpatrywania wniosków kredytowych. Niezwykle istotne jest wykazywanie maksymalnej rzetelności i wnikliwości w dokonywaniu oceny zdolności kredytowej. Jej badanie ma na celu określenie ( wyszacowanie ) w każdym postępowaniu o przyznanie kredytu stopnia ryzyka, na które narażony jest bank ( czy przyszły kredytobiorca jest potencjalnie zdolny do spłaty kredytu wraz z odsetkami ).⁶ Wyszacowanie ryzyka nie jest zadaniem łatwym, co wynika z bardzo zróżnicowanego stopnia złożoności i skomplikowania prowadzonej przez kredytobiorcę działalności. Trudność ta może wynikać również z niedostatku informacji, z braku porównywalności danych, a także z wpływu układów zewnętrznych. Dlatego wiarygodność klienta oraz ryzyko, jakie niesie ze sobą udzielanie kredytów, muszą wynikać z bardzo zindywidualizowanej oceny zdolności kredytowej, z danych mierzalnych i relacji jakościowych, wyważenie argumentów „za” i „przeciw”. Takie indywidualne podejście wymaga z reguły doświadczenia zawodowego i wysokich kwalifikacji pracowników, zatrudnionych w komórkach kredytowych banku.⁷ Bardzo istotny jest kontakt pracownika kredytowego z klientem, który w bezpośredniej rozmowie przekazuje informacje o swojej sytuacji finansowej, które mogą nie być uwzględnione we wniosku kredytowym i w załącznikach do niego.

Nie sposób przecenić tu roli doświadczenia życiowego pracownika, jego uczciwości i dbania o dobro banku. Podsumowując, podaję jedną z zasad bankowych Pattersona:

„Decyzja kredytowa powinna zawsze uwzględniać zależność między ryzykiem kredytowym a osobą kredytobiorcy, celem kredytu, systemem spłat, zabezpieczeń i kontroli”.⁸

Ryzyko kredytowe, jak wyjaśniono już wcześniej, to przede wszystkim ryzyko straty – całkowitej lub częściowej – w przypadku niespłacenia przez kredytobiorcę zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami i należnymi bankowi prowizjami i opłatami. Należy jednak zwrócić uwagę, że z działalnością kredytową wiążą się również inne niebezpieczeństwa:

• Dokonywanie transakcji i operacji zagranicznych w warunkach nieustabilizowanej sytuacji danego kraju,

• Mniejsze niż oczekiwane wpływy z odsetek, na skutek zmian stopy procentowej,

• Ryzyko negatywnego kształtowania się kursu walutowego w przypadku kredytów w walutach obcych,

• Możliwość wystąpienia ryzyka płynności w przypadku opóźnień w spłacie,

• Strata wartości pieniądza, zwłaszcza w przypadku wysokiej inflacji,

• Pogorszenie się możliwości refinansowania.⁹

Kondycja kredytobiorcy

Na ryzyko kredytowe wpływa zatem kształtowanie się kondycji finansowej kredytobiorcy ( np. pogorszenie się jego sytuacji już w czasie korzystania z kredytu ), ale również czynniki zewnętrzne.

Ryzyko przy kredycie udzielonym przez bank komercyjny może być spowodowane także innymi niekorzystnymi warunkami i z tego względu należy dokonać podziału na ryzyko:

• kontroli – rewidenci nie znajdują podstawowych błędów w sprawozdaniach finansowych

• handlowe – najgorsze możliwe wydarzenie oddziałujące na dochody i wydatki

• cyklu gospodarczego – ogólna recesja zagrażająca działalności firm

• kredytowe – niemożność lub niechęć do spłaty

• niewywiązania się – naruszenie warunków umowy kredytu

• zdarzenia – niekorzystny incydent poza normalnym cyklem

• zdolności finansowych – niewypłacalność spowodowana zastosowaniem dźwignii, przekraczającej zdolność do obsługi zadłużenia

• przemysłowe – spadek koniunktury w określonym sektorze przemysłu

• odsetek – trudności w obsłudze zwiększonych wydatków z tytułu odsetek

• ceny/rynku – sytuacja na rynku staje się mniej korzystna, sprzedaż spada

• systemowe – ryzyko, którego nie da się wyeliminować przez dywersyfikację portfela

• niesystemowe – ryzyko, które można wyeliminować przez dywersyfikację¹⁰

W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się tendencję do wzrostu ryzyka wynikającego z niewypłacalności dłużników banku na większą skalę. Jako najważniejsze przyczyny znacznego pogorszenia się dyscypliny spłacania kredytów udzielonych przez banki wskazuje się:

• generalny wzrost ryzyka finansowego w gospodarce, wynikający ze zmniejszającego się udziału kapitału własnego w finansowaniu inwestycji; nawet biorąc pod uwagę rezerwy, występuje tendencja do obniżania własnych środków w finansowaniu przedsięwzięć

• rosnące zapotrzebowanie na kredyty, szczególnie ze strony małych i średnich firm o niezbyt mocnej sytuacji finansowej ( duże firmy mogą na ogół same, bez pomocy banku, pozyskać kapitał na rynkach finansowych )

• szybkie zmiany w gospodarce, powodujące – z jednej strony – konieczność szybkich, często kosztownych, dostosowań wszystkich podmiotów gospodarczych, a z drugiej – zmniejszenie możliwości zabezpieczenia się przed ryzykiem

• wzrastającą liczbę bankrutujących przedsiębiorstw, co wynika również ze zwiększenia liczby firm zakładanych w celu uzyskania doraźnie wysokich zysków, często na transakcjach spekulacyjnych, nie zawsze zgodnych z prawem

• rosnące ryzyko w obrotach z zagranicą w związku ze wzrostem liczby państw znacznie zadłużonych i z wysoką stopą inflacji, a także częstymi zmianami kursów walut

• tendencję do zastępowania gwarancji bankowych innymi, mniej pewnymi formami zabezpieczenia ( zobowiązania patronackie, Goodwill-Letter itp. )

• rosnącą konkurencję na rynku usług bankowych, ograniczającą możliwość banków w wyborze klientów. Banki są zagrożone konkurencją ze strony innych banków oraz pozostałych instytucji finansowych, a także różnego rodzaju firm pośredniczących, działających nielegalnie i często mających dostęp do pieniędzy pochodzących z działalności przestępczej.¹¹

Ryzyko w praktyce

W praktyce często kilka rodzajów ryzyka wymienionych powyżej występuje równocześnie, kumulując się, Dlatego istotne jest podejmowanie działań zmniejszających to ryzyko. Bank ma do swojej dyspozycji kilka potencjalnych sposobów ochrony: rozsądne polityki i procedury kredytowe, analityczne narzędzia oceny kredytu, przywilej korzystania z wewnętrznej informacji o rachunkach bieżących, legalnie usankcjonowane prawa kredytodawcy, a w ostateczności także prawne zabezpieczenie kredytu.¹² Banki korzystają również z wewnętrznych, stworzonych specjalnie na swoje potrzeby, programów informatycznych, z usług instytucji prowadzących kartoteki niesolidnych klientów i historie kredytowe, takich jak Biuro Informacji Kredytowej. Bankowiec jest więc właściwie wyposażony, aby poradzić sobie z ryzykiem kredytowym, jeżeli korzysta z dostępnych instrumentów, Generalna zasada, jaką powinien się kierować jest taka, że bankowość jest biznesem, w którym zainwestowany kapitał musi dać odpowiedni dochód, który wynagrodzi ewentualne straty, jakie może wchłonąć.¹³

Równie ważne jest jego doświadczenie i rzetelność, czyli odpowiedni człowiek na odpowiednim miejscu. Cecha, jaką powinien posiadać bankowiec, to zdolność do prawidłowej oceny. Jest to intelektualna zdolność oceny możliwości i ryzyka w bankowości oraz unikania poważniejszych zaniedbań w zakresie dyscypliny, dokładności i pewności siebie. Mimo, że trudno byłoby wskazać, na czym polega zdolność prawidłowej oceny u dobrego bankowca, można jednak wyróżnić jego pewne cechy charakteru, takie jak:

• swobodne posługiwanie się i „manipulowanie” ludźmi

• ciekawość, dyscyplina analityczna i zmysł ekonomiczny ( w tym intuicja )

• konserwatywne, a nawet ostrożne podejście do ryzyka i realny osąd natury ludzkiej

• nieustępliwość i odporność na stresy związane z obrotem pieniężnym

• etyka, dzięki której jest on szczególnie uczulony na dotrzymywanie złożonych obietnic i nie zawodzi zaufania klientów.¹⁴

Przypisy: