Zabezpieczenie kredytu

Podstawową gwarancją spłaty kredytu jest dla banku przede wszystkim sytuacja gospodarcza i finansowa kredytobiorcy, jego zdolność do spłaty kredytu, terminowość wywiązywania się z zobowiązań wobec banku.¹ Dlatego bank przed podjęciem decyzji kredytowej przeprowadza szczegółową analizę wniosku kredytowego oraz załączonych do niego dokumentów. Z drugiej strony bank musi zabezpieczyć się, na wypadek nie spłacania kredytu, w celu odzyskania całości lub części nie spłaconej przez kredytobiorcę należności. Konieczność taka wynika z art. 93 ust.1 Ustawy Prawo bankowe:² „ W celu zabezpieczenia wierzytelności, które wynikają z czynności bankowych, bank może żądać zabezpieczenia przewidzianego w Kodeksie Cywilnym i prawie wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym.”

Pojęcie zabezpieczenia trafnie zdefiniował Patterson.

Zabezpieczenie to prawo pożyczkodawcy do przejmowania i sprzedaży zastawu lub zabezpieczeń w formie aktywów w celu otrzymania spłaty zaległej pożyczki. Zabezpieczenie daje kredytodawcy pierwszeństwo w roszczeniach względem innych w odniesieniu do konkretnych aktywów.

Skuteczne zabezpieczenie wymaga istnienia trzech elementów:

1. musi być prawnie wiążące; pierwszeństwo do objęcia składników majątku będzie odbywać się kosztem innych kredytodawców, którzy mogą kwestionować zabezpieczenie, roszczenie związane z zabezpieczeniem musi więc być potwierdzone, a w razie konieczności powinna być wygrana sprawa sądowa; rejestracja roszczeń w drodze publicznego ogłoszenia pomaga w ustaleniu ich kolejności;

2. fizyczna ochrona i możliwość wejścia w posiadanie; jeżeli pożyczkobiorca posiada lub sprawuje kontrolę nad zastawionymi składnikami majątku, wykorzystywanymi w prowadzonej działalności, to muszą istnieć możliwości zapewniające kontrolę i ochronę przedmiotów zabezpieczenia oraz prawna możliwość wejścia w ich posiadanie; w przypadku gdy bank jest w posiadaniu tych składników (na przykład konosamentów i kwitów składowych), nie odgrywa to tak dużej roli;

3. wartość ekonomiczna, która mogłaby zostać zrealizowana; zabezpieczenie musi mieć wartość, którą można zamienić na gotówkę przez sprzedaż na rynku lub w drodze likwidacji (na przykład należności), zwykle po obniżonych cenach i po odliczeniu kosztów.³

Zabezpieczenie i wymuszenie spłaty

Zabezpieczenie gwarantuje możliwość wymuszenia spłaty, lecz także daje bankowi bardzo ważny atut przy negocjacjach w przypadku restrukturyzacji kredytu. Bank może zagrozić przejęciem majątku, a przez to postawić firmę w stan upadłości.

Inaczej można zdefiniować zabezpieczenia prawne jako „dobrowolne, skuteczne prawnie zobowiązania kredytobiorców lub innych osób fizycznych lub prawnych, że w przypadku gdy kredytobiorca nie wypełni swego zobowiązania wobec banku, wynikającego z umowy kredytowej, osoby te zezwalają na wykorzystanie przez bank określonych środków finansowych, przedmiotów lub praw będących ich własnością, w celu uregulowania ich zobowiązań.⁴

Pomimo, że zgodnie z polskim prawem cywilnym dłużnik ponosi odpowiedzialność osobistą za zaciągnięty dług (tzn. za zaciągnięty przez siebie dług odpowiada całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym, zabezpieczenie może dotyczyć majątku dłużnika jak też majątku osób trzecich. Ustanowienie zabezpieczenia ułatwia bankowi dochodzenie roszczeń, zwiększa wartość majątku, z którego bank może się zaspokoić, bądź daje możliwość zaspokojenia się z obciążonych rzeczy bez względu na to, czyją stały się własnością. Zabezpieczenie kredytu musi zostać ustanowione przed udzieleniem kredytu. Bank może również zażądać dodatkowego, wzmacniającego zabezpieczenia w czasie korzystania z kredytu przez kredytobiorcę, jeżeli spłata kredytu jest zagrożona z powodu złego stanu majątkowego kredytobiorcy, a także z innych powodów.

Prawne zabezpieczenia kredytów dzielą się na osobiste i rzeczowe.

Zabezpieczenia osobiste charakteryzują się odpowiedzialnością osobistą osoby dającej zabezpieczenie, a więc całym jej majątkiem.

Do tego rodzaju zabezpieczeń można zaliczyć:

1. weksel własny in blanco – dokument zawierający co najmniej podpis wystawcy złożony w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania wekslowego

2. poręczenie wekslowe (awal) – zobowiązanie osoby trzeciej albo osoby już podpisanej na wekslu, do zapłacenia całości lub części sumy wekslowej, w przypadku gdy osoba, za którą jest udzielone poręczenie, nie wykupiła weksla

3. poręczenie według prawa cywilnego – ma charakter umowy, zgodnie z którą poręczyciel zobowiązuje się do spłaty kredytu, w przypadku gdy kredytobiorca nie spłaci go w wyznaczonym terminie

4. gwarancja bankowa – zobowiązanie banku do wypłacenia osobie wskazanej w gwarancji (beneficjentowi) określonej kwoty pieniężnej, w przypadku gdyby zleceniodawca nie wypełnił świadczenia, do wykonania którego był zobowiązany wobec beneficjenta gwarancji

5. przelew (cesja) wierzytelności – umowa, na mocy której kredytobiorca przenosi na bank swoje prawo do otrzymania konkretnej kwoty za sprzedane towary lub usługi; cesja może odnosić się do konkretnej wierzytelności albo do wielu wierzytelności już zaistniałych lub przyszłych (cesja globalna)

6. przystąpienie do długu – jest umową, na mocy której do istniejącego już długu przystępuje osoba trzecia w charakterze dłużnika solidarnego; na mocy tej umowy dotychczasowy dłużnik nie zostaje zwolniony z obowiązku spłaty długu, a przystępujący do długu odpowiada solidarnie wobec banku za jego spłatę

7. pełnomocnictwo – polega na udzieleniu kredytodawcy prawa do dysponowania rachunkiem osoby udzielającej pełnomocnictwa (rachunek może być prowadzony przez bank udzielający kredytu lub inny bank)

8. ubezpieczenie kredytu – polega na zapłacie bankowi odszkodowania przez ubezpieczyciela, jeżeli zajdą wypadki przewidziane w umowie ubezpieczenia; zdarzeniami tymi są najczęściej:

• orzeczenie upadłości dłużnika

• prowadzenie egzekucji z majątku dłużnika bez zaspokojenia w całości roszczeń banku

• nieuzasadniona zwłoka w spłacie kredytu przez okres wskazany w umowie

Rzeczowe zabezpieczenie

Do zabezpieczeń rzeczowych należą natomiast:

1. zastaw ogólny – jest to zastaw, który może być ustanowiony na zabezpieczenie wszelkich wierzytelności bankowych; powstaje na mocy pisemnej umowy między bankiem a właścicielem rzeczy, na której ma być ustanowiony zastaw; przedmiot zastawu zostaje wydany bankowi lub osobie trzeciej, na którą zgodziły się obie strony

2. bankowy zastaw rejestrowy – jest zastawem, który może być ustanowiony wyłącznie na zabezpieczenie już udzielonych kredytów; nie może zabezpieczać innych wierzytelności; różni się od zastawu ogólnego głównie tym, że jeżeli zastawcą jest kredytobiorca, to przedmiot zastawu może pozostać w jego posiadaniu

3. zastaw na prawach – przedmiotem zastawu może być każde prawo, o ile jest zbywalne i o ile istnieje w chwili ustanowienia zastawu; zastaw może być ustanowiony w szczególności na:

• wierzytelności, w tym na wierzytelności z rachunku bankowego

• udziale w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością

• prawach z zakresu wynalazczości

• akcjach

• obligacjach

• wekslach

4. przewłaszczenie – na mocy umowy zawartej przez bank z kredytobiorcą zostaje przeniesiona własność posiadanych przez kredytobiorcę rzeczy ruchomych (maszyny, urządzenia, surowce, towary przeznaczone do sprzedaży); wraz z umową przewłaszczenia winna być dokonana cesja praw z polis ubezpieczeniowych

5. kaucja – jest umową nie nazwaną, na mocy której dłużnik lub osoba trzecia składa bankowi jako zabezpieczenie bankowe papiery wartościowe na okaziciela lub sumę pieniężną, które stanowią zabezpieczenie na wypadek niespłacenia długu w terminie

6. blokada środków na rachunku bankowym – dokonywana jest, na pisemne zlecenie posiadacza rachunku, przez bank prowadzący ten rachunek; blokada może dotyczyć środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach oszczędnościowych, oszczędnościowo-rozliczeniowych

7. hipoteka – obciążenie nieruchomości prawem, na mocy którego bank będzie mógł dochodzić zaspokojenia własnego roszczenia z nieruchomości, bez względu na to, czyją stała się własnością; bank ma pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości

8. roszczenie o ustanowienie hipoteki – ma na celu zabezpieczenie dokonania ewentualnego wpisu hipoteki w przyszłości; do wpisu jest potrzebny dokument z podpisem notarialnie poświadczonym, obejmujący oświadczenie woli właściciela nieruchomości o wpis roszczenia

Jako pewnego rodzaju zabezpieczenie może być potraktowany również akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji.

Przyjęte przez bank zabezpieczenia powinny być określone w umowie kredytu lu pożyczki przez:

• oznaczenie formy zabezpieczenia

• wskazanie osoby ustanawiającej zabezpieczenie

• oznaczenie przedmiotu zabezpieczenia przy zabezpieczeniach rzeczowych.⁵

Bankowe formy zabezpieczenia

Bank ustala formy zabezpieczenia swojej wierzytelności, uwzględniając stanowisko zarówno swoje, jako banku jak i kredytobiorcy. Bank posiada środki finansowe i chce je dogodnie pożyczyć, zaś kredytobiorca potrzebuje ich w celu zrealizowania określonego przedsięwzięcia. Obydwaj działają w otoczeniu konkurencyjnym, bowiem istnieje wiele banków mających środki finansowe i wiele podmiotów ich poszukujących. W tej sytuacji bank jest zmuszony do poszukiwania kompromisu w żądaniu prawnych zabezpieczeń kredytu, gdyż potencjalny kredytobiorca może udać się do banku, który zgodzi się na proponowane przez kredytobiorcę zabezpieczenie. Z drugiej strony bank nie może pozwolić sobie na nadmierną uległość, gdyż naraża swoje fundusze na ryzyko ich utraty.

Przy wyborze zabezpieczenia bank powinien brać pod uwagę przede wszystkim:

• poziom zdolności kredytowej podmiotu i ryzyka kredytowego banku, stwierdzony podczas oceny wniosku kredytowego

• wielkość możliwych do uzyskania środków przy przyszłym ich wykorzystaniu oraz łatwość realizacji naszych praw

• stopień zagrożenia utratą lub obniżeniem wartości posiadanych zabezpieczeń w przyszłości bądź zwiększeniem trudności w zaspokojeniu wierzyciela (banku)

• możliwość realnej kontroli zabezpieczeń w toku realizacji umowy (szczególnie ważna w odniesieniu do poręczeń ze strony osób trzecich)

• wielość zabezpieczeń i różnorodność ich form

• w przypadku podmiotów gospodarczych, wstąpienie w zobowiązania osobiste (osobowe lub rzeczowe) członków zarządu podpisujących w imieniu podmiotu umowę o kredyt

• możliwość zwolnienia z tworzenia rezerw celowych.⁶

Przy wyborze formy zabezpieczenia bank kieruje się również takimi kryteriami, jak: wysokość i rodzaj wierzytelności, termin spłaty długu określony w umowie; sytuacja finansowa, gospodarcza i majątkowa dłużnika, jego status prawny oraz typowe i indywidualne ryzyko banku. Pewne formy zabezpieczeń są bowiem niewskazane przy zobowiązaniach długoterminowych, a inne są niecelowe przy zobowiązaniach krótkoterminowych. W przypadku zobowiązań krótkoterminowych banki preferują tańsze i mniej pracochłonne formy zabezpieczenia. I tak na przykład na zabezpieczenie zobowiązań z terminem spłaty krótszym od roku można zamiast hipoteki ustanowić roszczenie o wpis hipoteki.⁷

Status prawny kredytobiorcy jest istotny dla banku ze względu na zakres odpowiedzialności majątkowej organizacji oraz sposób reprezentowania jej na zewnątrz.

Istotne znaczenie dla wyboru formy zabezpieczenia ma przewidywany nakład pracy przy jego ustanawianiu (zarówno dla banku jak i dla dłużnika) oraz koszt ustanowienia danego zabezpieczenia, który ponosi wprawdzie kredytobiorca, lecz przecież należy zaliczyć go do kosztu całkowitego kredytu.

Przypisy